O MUZEUM
Uchwałą Rady Miejskiej w Piasecznie z 19 września 2018 r. powołano gminną instytucję kultury pod nazwą Muzeum Piaseczna (w organizacji), a w kolejnym roku nadano jej statut. Z dniem 1 kwietnia 2022 r. na stanowisko dyrektora powołano Violettę Jarząbkowską, której powierzono proces organizacji muzeum. Na potrzeby tego procesu gmina Piaseczno udostępniła pomieszczenia biurowo-administracyjne w budynku dawnego Ratusza, przy pl. Piłsudskiego 1.
W maju 2024 r. w budynku Plebanii udostępniono zwiedzającym pierwszą wystawę historyczną poświęconą historii miasta Piaseczna.
HISTORIA MUZEUM W PIASECZNIE
Idea powstania muzeum w Piasecznie sięga przełomu lat 60. i 70. XX w. Począwszy od 1975 r. piaseczyński Ośrodek Kultury rozpoczął przygotowania do zorganizowania w budynku ratusza Muzeum Satyry i Karykatury. Planowano gromadzenie najlepszych prac znanych satyryków, przede wszystkim polskich. Na uroczyste otwarcie, zaplanowane na 1976 r., przewidywano wystawę prac Eryka Lipińskiego. Kilka lat później, w 1978 r., opracowano dokumentację przystosowania budynku dawnej remizy straży pożarnej przy ul. Puławskiej na potrzeby planowanego Muzeum Pamięci. Wewnątrz przewidywano m.in. urządzenie następujących sal: ekspozycji stałej, ekspozycji zmiennej, prelekcyjnej oraz przyjaciół Piaseczna.
Obie z przedstawionych koncepcji nie doczekały się realizacji. Pomimo tego w mieście aktywnie działało środowisko lokalnych miłośników historii, zrzeszonych w Towarzystwie Przyjaciół Piaseczna. Już od 1969 r. zabiegało ono o powstanie muzeum. Miejscowe władze deklarowały wówczas przeznaczenie na ten cel budynku Poniatówki położonego w parku. Chociaż w kolejnych dekadach tego założenia nie udało się zrealizować regionalista i kronikarz Jerzy Dusza stopniowo gromadził pamiątki związane z dziejami miasta i życiem jego mieszkańców.
Wieloletnie starania o utworzenie w Piasecznie muzeum udało się zrealizować na początku XXI w. Na cele wystawiennicze przeznaczono kilka pomieszczeń w budynku Plebanii przy pl. Piłsudskiego 10. W ten sposób wyczekiwane przez mieszkańców Muzeum Regionalne w Piasecznie otrzymało swoją siedzibę. Włączono je w strukturę organizacyjną ówczesnego Ośrodka Kultury, przekształconego w późniejszym okresie na Centrum Kultury. Podstawę zbiorów stanowiła kolekcja pamiątek przekazana przez Jerzego Duszę. Otwarcie placówki odbyło się 5 listopada 2004 r. podczas obchodów 575-lecia nadania Piasecznu praw miejskich. W kolejnych latach prowadzono działalność obejmującą: wystawy stałe i czasowe, kameralne spotkania muzyczne, lekcje muzealne i imprezy plenerowe. Z czasem okazało się, że przestrzeń wystawiennicza jest niewystarczająca, a budynek Plebanii wymaga remontu. Stało się to impulsem do przeprowadzenia zmian w formule organizacyjnej muzeum.
Staraniem Gminy Piaseczno zrealizowano projekt „Przebudowa i modernizacja budynku starej Plebanii w Piasecznie wraz ze zmianą sposobu użytkowania na budynek muzealno-konferencyjny”, który zakończył się w 2023 r. W struktury Muzeum postanowiono włączyć także kolejne dwa zabytkowe obiekty – dworek Poniatówka zlokalizowany w parku im. Książąt Mazowieckich w Piasecznie oraz letnią willę rodziny Zawadzkich, tzw. Dom „Zośki” w Zalesiu Dolnym.
Uchwałą Rady Miejskiej w Piasecznie z 19 września 2018 r. powołano gminną instytucję kultury pod nazwą Muzeum Piaseczna (w organizacji), a w kolejnym roku nadano jej statut. Z dniem 1 kwietnia 2022 r. na stanowisko dyrektora powołano Violettę Jarząbkowską, której powierzono proces organizacji muzeum. Na potrzeby tego procesu gmina Piaseczno udostępniła pomieszczenia biurowo-administracyjne w budynku dawnego Ratusza, przy pl. Piłsudskiego 1.
W maju 2024 r. w budynku Plebanii udostępniono zwiedzającym pierwszą wystawę historyczną poświęconą historii miasta Piaseczna.
OBIEKTY MUZEALNE
Plebania
Istnienie budynku Plebanii w Piasecznie wspomina już lustracja województwa mazowieckiego z 1565 r. Nie znamy jednak wielu szczegółów dotyczących jej konstrukcji czy wielkości. Krótką wzmiankę na temat budynku zawarto w inwentarzu dóbr piaseczyńskich z 1774 r.: Do tego kościoła jest Plebania drewniana z folwarkiem, roli ma przy Piasecznie półtorej włóki, do tego łąki, ogrody i dziesięcina wytyczna. W 1794 r. obiekt uległ zniszczeniu w wyniku walk podczas powstania kościuszkowskiego. Około 1800 r. w jego miejscu wzniesiono nowy budynek. Ufundowała go Ludwika z Melinów Ryxowa, przy zaangażowaniu swojego brata, proboszcza piaseczyńskiego – Franciszka Melinego. Plebania była murowanym, parterowym budynkiem o wysokim, dwuspadowym dachu. Na poddaszu znajdowała się przestrzeń mieszkalna. Okna na parterze posiadały opaski i zewnętrzne okiennice. W kolejnych dekadach Plebanię przebudowywano. Od frontu pojawił się drewniany ganek (zastąpiony w okresie powojennym murowanym), a od strony ogrodu weranda. W 1959 r. budynek wpisano do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem 1078/202. Do lat 80. XX w. obiekt był wykorzystywany zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem. Następnie został udostępniony gminie Piaseczno, z przeznaczeniem na cele społeczne. Od listopada 2004 r. w starej Plebanii funkcjonowało Muzeum Regionalne w Piasecznie, włączone w strukturę organizacyjną ówczesnego Ośrodka Kultury, przekształconego następnie w Centrum Kultury. Z czasem okazało się, że przestrzeń wystawiennicza jest niewystarczająca, a budynek wymaga remontu.
Projekt „Przebudowa i modernizacja budynku starej Plebanii w Piasecznie wraz ze zmianą sposobu użytkowania na budynek muzealno-konferencyjny”, realizowany przez gminę Piaseczno, otrzymał dofinansowanie ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Osi Priorytetowej V Gospodarka przyjazna środowisku, Działanie 5.3 Dziedzictwo Kulturowe, Typ projektów: „Wzrost regionalnego potencjału turystycznego poprzez ochronę obiektów zabytkowych” Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014–2020 w kwocie 999 688,83 zł. Całkowita wartość inwestycji wyniosła ponad 6,7 mln zł.
Remont poprzedziły badania historyczne, w trakcie których natrafiono na relikty przeszłości m.in. w postaci starych cegieł, których stemple i sygnatury rzuciły nowe światło na różne okresy powstawania budynku. Gruntowny remont starej Plebanii przebiegał pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie. Jego głównym założeniem było przystosowanie obiektu do celów konferencyjno-muzealnych, z zachowaniem elementów historycznych. W podziemiach wyeksponowano zabytkowe sklepione piwnice. Do bryły budynku dodano kolumnowy portyk, który nawiązuje do historycznego kształtu Plebanii i nadaje jej cechy dworu polskiego, charakterystycznego dla XIX-wiecznej architektury polskiej. Wszystkie zastosowane rozwiązania podyktowane były wytycznymi konserwatorskimi oraz wymaganiami Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów (obecnie Narodowy Instytut Muzeów). Budynek został przystosowany do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.
Poniatówka
Obecna bryła dworku „Poniatówka” została nadana po 1891 r., kiedy to nabyła go hrabianka Cecylia Plater-Zyberkówna w celu adaptowania go na potrzeby organizowanego Zakładu Gospodarczego dla dziewcząt (od 1906 r. Wyższa Szkoła Gospodarcza). Wcześniejsza historia budowy obiektu nie jest oczywista, natomiast najnowsze badania przeprowadzone w 2018 r. przez zespół badawczy dra inż. arch. Marka Barańskiego i mgra inż. arch. Pawła Kinsera oraz dokumenty odnalezione w archiwum w Dreźnie dostarczyły nowych, niezwykle interesujących faktów. W czasie badań zwrócono m.in. uwagę na wielkość cegieł użytych w piwnicy oraz w ścianach parteru – pojawiły się tam cegły o wyraźnie większym wymiarze. Ponieważ w ścianach parteru większa cegła wymieszana była z mniejszą, na dodatek zniszczoną, badacze pozwolili sobie postawić przypuszczenie o dwóch fazach budowy obiektu – przyjęto tezę badawczą, że część parteru została postawiona na fundamentach i piwnicach wcześniejszego budynku. Dokumenty drezdeńskie, wśród których znajduje się plan i widok budynku „Dom Starosty Piaseczyńskiego” oraz szkic ołówkowy projektu ogrodu pałacu saskiego, potwierdziły rozpoznanie pierwotnego budynku, jako dworku starosty piaseczyńskiego wybudowanego w czasach saskich, a dokładniej w latach 40. XVIII w. Istniejący wówczas obiekt został wzniesiony w konstrukcji muru pruskiego, co potwierdzają choćby zapisy lustracji skarbowej majątku Rzeczpospolitej, przeprowadzonej w 1765 r. Następnie, analiza badawcza potwierdza przebudowę dworku w latach 80. XVIII w. przez kamerdynera króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Franciszka Ryxa, który piastował również urząd starosty piaseczyńskiego od 1774 r. Budynek zyskał wówczas nowe ceglane ściany a aranżacja układu wnętrz została dostosowana zarówno na potrzeby urzędu starostwa jak i mieszkania starosty. Ściany ozdobiono wówczas freskami z motywami roślinnymi, które odkryto w czasie najnowszych badań. Wskazują one na działania malarzy z kręgów królewskich, co podnosi rangę piaseczyńskich malowideł.
Cecylia Plater-Zyberkówna nabywając „Poniatówkę” w 1891 r. zmuszona była dokonać zmian w bryle obiektu, natomiast wnętrza w zasadzie zostały zachowane w dotychczasowej formie (przekształcono jedynie klatkę schodową i dobudowano pokój po stronie północnej).
Architektura zewnętrzna dworku uległa sporej metamorfozie – na poddaszu został dobudowany nowy pokój, co wpłynęło na konstrukcję dachu i jego niesymetryczną nadbudowę. W elewacji wschodniej wzniesiono dwukondygnacyjny ganek, w niszy umieszczono posąg Fortuny a okna i płyciny zostały ozdobione sztukateriami. Co istotne, w czasie prac przeprowadzonych przez hrabiankę budynek uzyskał nową kolorystykę: żółto-różową.
W 1981 r. „Poniatówka” została wpisana do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej.
W latach 2022-2024 przeprowadzono gruntowne prace modernizacyjne obiektu pn. „Remont i przebudowa budynku „Poniatówki” w Parku Miejskim w Piasecznie wraz z zagospodarowaniem terenu i budową przyłączy do budynku”, mające na celu przywrócenie dawnego blasku dworkowi i adaptację go na obiekt muzealno-edukacyjny połączony z kawiarnią. W ramach „Instrumentu wsparcia zadań ważnych dla równomiernego rozwoju województwa mazowieckiego” w sierpniu 2022 r. gmina Piaseczno otrzymała dofinansowanie w kwocie 3,6 mln zł. W czasie prac remontowych przywrócono m.in. pierwotny zielony kolor elewacji wraz z kremowo-różowymi elementami, odnowiono stolarkę okienno-drzwiową, balustradę, ceramiczne podłogi, wymieniono konstrukcję więźby i pokrycie dachowe. Na szczególną uwagę zasługują wysokiej klasy polichromie ścienne. Wszystkie prace przy obiekcie odbywają się pod okiem konserwatorów zabytków.
Dom Zośki
W 1925 r. pod Piasecznem rozpoczęła się parcelacja gruntów, należących do Tadeusza Zawadzkiego, właściciela Wólki Kozodawskiej oraz Adama Branickiego, właściciela dóbr wilanowskich. W ten sposób powstały letniska, m.in. Miasto Las Zalesie i Miasto Ogród Zalesie, które rozplanowano wzdłuż głównych alej. Zadbano o wspólną przestrzeń i przyrodę. Do niezbędnego minimum ograniczano wycinkę drzew. Na letniska sprowadzali się często urzędnicy, intelektualiści czy artyści.
W 1929 r. drewnianą willę w Zalesiu Dolnym, przy dzisiejszej ul. Królowej Jadwigi 11, nabył rektor Politechniki Warszawskiej prof. Józef Zawadzki. Budynek, będący przykładem architektury letniskowej w stylu narodowym, został wzniesiony dla Józefa i Haliny Radwanów. Według przekazów zaprojektował go architekt Karol Siciński (1884–1965), znany z powojennej odbudowy Kazimierza Dolnego. To jemu obiekt zawdzięcza walory artystyczne, takie jak proporcje bryły, czy detale snycerskie fasady. Do 1939 r. willa pełniła dla rodziny Zawadzkich funkcję letniskową. Czas spędzał w niej m.in. Tadeusz Zawadzki „Zośka” (harcmistrz i podporucznik Armii Krajowej, który poległ w sierpniu 1943 r. w czasie akcji „Taśma”), znany powszechnie jako bohater książki Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec”.
Sytuacja willi zmieniła się wraz z wybuchem II wojny światowej, kiedy budynek wykorzystywano także na cele konspiracyjne. Odbywały się w nim spotkania Polskiego Państwa Podziemnego i zebrania Szarych Szeregów. Przez budynek przewijali się m.in. pisarz i współzałożyciel Szarych Szeregów Aleksander Kamiński, naczelnik Szarych Szeregów Stanisław „Orsza” Broniewski, szef Głównej Kwatery Szarych Szeregów Piotr Pomian oraz komendant Związku Walki Młodych Stefan „Grot” Rowecki.
W 1981 r. w wyniku darowizny budynek przeszedł na własność zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego. Od 2011 r. obiekt był własnością osoby prywatnej, po czym w 2017 r. został nabyty przez gminę Piaseczno.
W 2009 r. drewniana willa, określana jako Dom „Zośki”, została wpisana do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego. Na terenie posesji zachowała się studnia, a przy willi rozpościera się pomnik przyrody – około trzystuletni dąb. Postać Tadeusza Zawadzkiego „Zośki” upamiętnia kamień ustawiony w 1977 r.
Staraniem gminy Piaseczno opracowano program funkcjonalno-użytkowy, który stał się podstawą do planowania remontu budynku. Zdecydowano o przystosowaniu go do pełnienia funkcji kulturalno-oświatowo-muzealnych. W ramach kolejnych działań zbadano stan budowli, zabezpieczono drewniane elementy i przygotowano projekt modernizacji w uzgodnieniu z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.
W 2023 r. rozpoczęto prace modernizacyjne na terenie Domu „Zoski”, wsparte dofinansowaniem Fundacji Most the Most kwotą w wysokości 1 mln zł. Po wyremontowaniu Dom „Zośki” stanie się jednym z obiektów Muzeum Piaseczna i będzie mieścił wystawę stałą poświęconą historii rodziny Zawadzkich oraz działalności Szarych Szeregów.
